Για τη διαπλοκή πατρίδας και εθνικισμού

...η πρώτη σημασία της λέξης "πατρίδα" σε μία σειρά γλώσσες (Heimat, Homeland, Patrie, Patria) αφορά την αρχική καταγωγή, την περιοχή στην οποία είναι γεννημένος ο ομιλητής. Ο πατριωτισμός έτσι υποδηλώνει μια βασική πίστη κάποιου στην πατρική γη του, στο σπίτι του, μία θεμελιώδη ανθρώπινη προτίμηση για το καλά γνωστό και οικείο. Έτσι ορισμένος ο πατριωτισμός φαίνεται να ταιριάζει σε παραδοσιακά κοινωνικά μορφώματα, σε "πρόσωπο με πρόσωπο" κοινωνίες, σε "κοινότητες". Ο πατριωτισμός έχει σαν αφετηρία του την πίστη σε "φυσικά" κοινά χαρακτηριστικά, σε "αρχικούς συνδέσμους, σε κοινωνικές ομάδες που κυριαρχεί το οικείο".

Η επέκταση της σημασίας της "πατρίδας" από τον πατρογονικό τρόπο καταγωγής σε ένα ευρύτερο τμήμα περιοχής ή ακόμα σε μία ολόκληρη χώρα, φαίνεται επίσης αυτονόητο. Η δεύτερη σημασία της "πατρίδας" αφορά την εδαφική περιοχή όπου το "έθνος" θεωρείται ότι ασκεί κυριαρχία ή επιδιώκει να ασκήσει κυριαρχία. Το ενδιαφέρον είναι ότι, για "αλύτρωτους" ή πάροικους, η μητέρα "πατρίδα" θεωρείται εκείνο το τμήμα εδάφους όπου ασκεί κυριαρχία το έθνος στο οποίο πιστεύουν ότι ανήκουν ακόμα κι όταν έχουν αιώνες αποκοπεί απ' αυτό. Ακόμα σε άλλες περιπτώσεις, το ίδιο τμήμα εδάφους, που για αιώνες αποτελούσε κοινή οικεία "πατρίδα", παύει κάποτε να θεωρείται τέτοια από διάφορες αντίπαλες εθνότητες ή έθνη (πχ. Βοσνία). Στην περίπτωση αυτής της αρχικής της έννοιας η πατρίδα δεν αφορά ασφαλώς σε εδαφικό χώρο που μπορεί να γίνει αντιληπτός σαν προσωπικά οικείος. Σε ένα τέτοιο χώρο οι πρόσωπο με πρόσωπο "σχέσεις δεν είναι πια δυνατές στην ολότητα τους, έτσι ώστε το άτομο να μπορεί να τον αντιληφθεί σαν δικό του μόνο χάρη σε μια πράξη αφηρημένης σκέψης".

Αυτή η δεύτερη αφηρημένη σημασία της έννοιας "πατρίδα" είναι που συνδέεται με τον εθνικισμό...

...Μεταξύ εθνικισμού και πατριωτισμού μπορεί να γίνει διακριτή μία διπλή σχέση.

1. Ιστορικά ο πατριωτισμός διακρίνεται σαν κατάλοιπο υπεράσπισης του οικείου (προσωπικού-φυλετικού-θρησκευτικού) που απορροφάται και αναπροσδιορίζεται από τον εθνικισμό για να γίνει υπεράσπιση του φαντασιακού, απρόσωπου, κρατικού χώρου (επικράτειας), στην πορεία μιας διαδικασίας κρίσης-μετασχηματισμού της παραδοσιακής κοινωνίας.

2. Συγχρονικά ο πατριωτισμός διακρίνεται σαν στοιχείο παρουσίας -υπεράσπισης ( μέσα πια στον εθνικιστικό λόγο) αυτού που θεωρείται οικείο, προσωπικό συγκινησιακά φορτισμένο, αυτού που θεωρείται υπεράσπιση της πατρίδας, γλώσσας, θρησκείας, οικογένειας. Σε διάκριση με αυτό το στοιχείο αυτό εν-υπάρχει, στην εθνικιστική ιδεολογία, ένα στοιχείο αφηρημένο, απρόσωπο ορθολογικό ή ανορθολογικό, που άλλοτε εμφανίζεται διογκωμένο, άλλοτε υποτονισμένο, που πάντα όμως παραμένει κύριο, οργανωτικό, επιτακτικό, καθοριστικό.




(Πέτρος Θεοδωρίδης), περ. Αρνούμαι, τ.11, σ.44, 1997)